💊 टॅब्लेट कशा प्रकारे काम करतात? – संपूर्ण मार्गदर्शन

प्रस्तावना

औषधांच्या जगात टॅब्लेट हा सर्वात परिचित आणि जास्त वापरला जाणारा प्रकार आहे. आपण आजारी असलो, डोकेदुखी असो, ताप असो किंवा दीर्घकालीन आजारासाठी औषधं घेतली, बहुतांश वेळा ती टॅब्लेट स्वरूपात असतात. पण कधी विचार केला आहे का – ही लहानशी गोळी शरीरात गेल्यावर नेमकं काय करते? ती कोणत्या प्रक्रियेतून जाऊन आपल्याला बरे वाटायला लावते?
या ब्लॉगमध्ये आपण टॅब्लेटच्या कार्यपद्धतीचं विज्ञान, तिचे प्रकार, फायदे-तोटे आणि योग्य वापर याबद्दल सविस्तर जाणून घेऊ.

---

१. टॅब्लेट म्हणजे काय?

टॅब्लेट म्हणजे सक्रिय औषधी घटक (Active Ingredient) आणि काही पूरक घटक (Excipients) यांचं मिश्रण दाबून बनवलेली घन (Solid) औषधी एकक.

• Active Ingredient → प्रत्यक्ष आजारावर किंवा लक्षणावर परिणाम करणारा रासायनिक पदार्थ.

• Excipients → औषधाचं स्वरूप, टिकाव, विरघळण्याचा वेग, चव सुधारण्यासाठी वापरले जाणारे पदार्थ.

📌 उदाहरण:

• पॅरासिटामॉल टॅब्लेट → Active Ingredient = पॅरासिटामॉल (500 mg), बाकी घटक म्हणजे स्टार्च, टॅलक, रंग, बाइंडर इ.

---

२. टॅब्लेट शरीरात कशा प्रकारे काम करते? (Step-by-Step Science)

टॅब्लेटचं शरीरातलं काम चार मुख्य टप्प्यांमध्ये विभागलं जातं:

🥇 1) Administration – सेवन

• टॅब्लेट आपण पाण्यासोबत गिळतो.

• ती अन्ननलिकेतून (Esophagus) पोटात पोहोचते.

🥈 2) Disintegration – विघटन

• पोटातील आम्ल (Gastric Acid) आणि द्रवामुळे टॅब्लेट फुटून छोटे-छोटे कण होतात.

• हे पाऊल Disintegrants नावाच्या पदार्थांमुळे वेगाने घडतं.

🥉 3) Dissolution – विरघळणं

• फुटलेले कण पोटातील किंवा लहान आतड्यातील द्रवात विरघळतात.

• Active Ingredient द्रवामध्ये मिसळल्यावरच शरीर त्याचं शोषण करू शकतं.

🏅 4) Absorption – शोषण

• औषध पोटाच्या किंवा लहान आतड्याच्या भिंतीतून रक्तात जातं.

• काही औषधं पोटातून लवकर शोषली जातात, तर काही लहान आतड्यातून.

🚚 5) Distribution – वितरण

• रक्तप्रवाह औषध शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांपर्यंत पोहोचवतो.

• औषध त्या विशिष्ट अवयव किंवा रिसेप्टर्सवर (जिथे ते काम करायचं असतं) कार्यरत होतं.

⚙ 6) Mechanism of Action – परिणाम कसा होतो?

• पेनकिलर → मेंदूमधील वेदना जाणवण्याच्या सिग्नलला कमी करतो.

• अँटिबायोटिक → बॅक्टेरियाचं प्रजनन थांबवतं किंवा त्यांना नष्ट करतं.

• अँटीहिस्टामिन → ऍलर्जी निर्माण करणाऱ्या हिस्टामिन नावाच्या रसायनाचा परिणाम कमी करतं.

🧹 7) Metabolism – रूपांतर

• औषधाचं रासायनिक रूपांतर यकृतात (Liver) होतं.

• यामुळे ते शरीरासाठी उपयोगी किंवा उत्सर्जनासाठी तयार होतं.

🚽 8) Excretion – उत्सर्जन

• औषधाचं उरलेलं प्रमाण मूत्र (किडनीद्वारे) किंवा मलाद्वारे बाहेर टाकलं जातं.

---

३. टॅब्लेटचे वेगवेगळे प्रकार

1) Immediate Release (IR) Tablets

• पटकन फुटून लवकर परिणाम करणाऱ्या.

• उदाहरण: पॅरासिटामॉल 500 mg.

2) Sustained Release (SR) / Controlled Release (CR) Tablets

• औषध हळूहळू सोडतं, त्यामुळे परिणाम जास्त वेळ टिकतो.

• दिवसातून कमी वेळा घ्यावं लागतं.

3) Enteric Coated (EC) Tablets

• पोटातील आम्लापासून संरक्षण.

• आतड्यात पोहोचल्यावरच विरघळतात.

• उदाहरण: काही अँटी-अॅसिड औषधं.

4) Chewable Tablets

• चावून खाण्याच्या.

• पचनापूर्वी तोंडातच विरघळतात.

5) Sublingual Tablets

• जीभेखाली ठेवायच्या, थेट रक्तात शोषल्या जातात.

• वेगवान परिणाम.

• उदाहरण: अँजायना साठी नायट्रोग्लिसरीन टॅब्लेट.

6) Effervescent Tablets

• पाण्यात टाकल्यावर फसफसून विरघळणाऱ्या.

• जलद शोषण.

---

४. टॅब्लेटच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम करणारे घटक

1. पोट रिकामं आहे की भरलेलं.

2. टॅब्लेटचा प्रकार (IR, SR, EC).

3. रुग्णाचं वय आणि आरोग्यस्थिती.

4. यकृत आणि किडनीची कार्यक्षमता.

5. इतर औषधांसोबतची परस्परक्रिया.

---

५. टॅब्लेटचे फायदे

• वाहून नेणं आणि साठवण सोपी.

• डोस अचूक मिळतो.

• शेल्फ लाइफ जास्त.

• विविध प्रकार उपलब्ध.

---

६. टॅब्लेटचे तोटे

• गिळायला त्रास (विशेषतः लहान मुलांना आणि वृद्धांना).

• काही औषधं पोटात चिडचिड निर्माण करू शकतात.

• शोषणासाठी वेळ लागतो (IR नसल्यास).

---

७. टॅब्लेट योग्य प्रकारे घेण्याच्या टिप्स

1. नेहमी डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसार डोस घ्या.

2. पाण्यासोबतच गिळा (दूध/रसाने नाही, जोपर्यंत सांगितलं नसेल).

3. EC किंवा SR टॅब्लेट कधीही तोडू किंवा चावू नका.

4. औषधाचा कोर्स पूर्ण करा (विशेषतः अँटिबायोटिक).

---

८. टॅब्लेटचा शरीरातील प्रवास – सोपी तुलना

टॅब्लेट म्हणजे जणू पोस्टाने पाठवलेलं पार्सल –

• गिळणं → पार्सल पोस्टात टाकणं.

• विघटन → पार्सल उघडणं.

• विरघळणं → त्यातील वस्तू बाहेर काढणं.

• शोषण → वस्तू योग्य ठिकाणी पोहोचवणं.

• परिणाम → ती वस्तू वापरणं.

• उत्सर्जन → पॅकेजिंग फेकून देणं.

---

९. आयुर्वेदिक टॅब्लेट आणि आधुनिक टॅब्लेट – फरक

• आयुर्वेदिक टॅब्लेट: नैसर्गिक वनस्पती घटक, कमी साइड इफेक्ट्स, परिणाम हळूहळू पण दीर्घकालीन.

• आधुनिक टॅब्लेट: रासायनिक घटक, परिणाम जलद, पण काही साइड इफेक्ट्सची शक्यता.

---

निष्कर्ष

टॅब्लेट ही केवळ एक गोळी नसून, ती एक सूक्ष्म, नियोजित आणि विज्ञानाधारित औषधी प्रणाली आहे. योग्य प्रकारे आणि योग्य वेळी घेतली तर ती आजारांवर प्रभावी नियंत्रण ठेवू शकते. मात्र, चुकीच्या पद्धतीने घेतल्यास परिणाम कमी होऊ शकतो किंवा साइड इफेक्ट्स होऊ शकतात. त्यामुळे टॅब्लेट घेण्यापूर्वी नेहमी डॉक्टरांचा सल्ला घेणं आवश्यक आहे.

---

📖 अधिक माहिती साठी वाचा:

www.aarogyachivaat.in